Mimar Sinan'ı aşmak mümkün değil!

Prof. Oktay Aslanapa henüz Türkiye'de sanat tarihinin adı bilinmezken yurtdışında Türk İslam Sanatı üzerine doktora yapmış ve Türkiye'de sanat tarihi bölümünü Alman meslektaşı ile kurmuş bir isim. Bugün dünyanın en önemli sanat tarihçilerinden sayılan, mimari ve halı konusunda uzman Aslanapa'nın adının herhangi bir sanat tarihi kitabının kaynakçasında geçmemesi mümkün değil. Geçmiyorsa da o kitap makbul sayılmıyor. Anadolu'yu adım adım gezerek kazılar yapan ve böylece sanat tarihimizi yeniden yazan Aslanapa, İznik kazıları ile de çinicilik geleneğimiz hakkında doğru bilgilere ulaşmamızı sağladı. 95 yaşında olan hocamızla İstanbul Güzel Sanatlar Fakültesi'nde konuştuk.

Sizin Türklerin ayak bastığı her yere gidip oradaki eserleri gördüğünüz söyleniyor. Nerelere gittiniz

Afganistan'da görev aldım üniversitede, ders veriyordum. Orada Hubel leşkeri bazar'da saray kalıntıları, camiler, hepsini inceleme fırsatı buldum. Epey bir müddet aştırmalar yaptım. Leşkeribazar çok mühim. Oralara gidip resimler çektim, sonra bir araştırma için tekrar Orta Asya'ya gittim. Semerkand, Buhara... oraların incelemelerini yaptım. Mısır'a Kahire'ye gittim. Anadolu'nun her yerinde çalışmalarımız, kazılarımız oldu.

Hala zaman zaman tarihi eserleri gidip görüyor musunuz

Gidiyorum tabi. Bir camide hasar olduğunu duyduğumda gidip bakıyorum. Yanlış restorasyon olduğunu duyduğumda gidip bakıyorum. Ama o kadar.

O zaman iş işten geçmiş oluyor tabi. Restorasyonlarda size danışmıyorlar mı hocam

Yok, hiç danışmıyorlar

MİMARİ, SİNAN'LA şžAHİKASINI BULDU

Bir mimari esere baktığımızda 'bu Türk İslam eseridir' diyebilmek için ne gerekir

şžunu belirtmek lazım. Türk sanatı mimarisi Osmanlılarla başlamış bir mimari değildir. Orta Asya'da kubbe mimarisi, Doğu Türkistan'da büyük kubbe mimarisi vardır. Sonra Selçuklular zamanında İran'da büyük kubbeli camiler var. Böyle eski bir gelenek. Mimari Osmanlılarla Anadolu'da gelişmeye devam etmiştir ve Mimar Sinan'la şahikasını bulmuştur. Bu nedenle Türk mimarisini bir bütün olarak görmek lazım. çünkü şimdi birçok Prof. ben Osmanlı sanatına bakarım diyor, öbürkü Selçuklu sanatına bakarım diyor, bölük pörçük. Ben bütün Türk sanatını incelemeye aldım ve bütün çalışmalarım böyledir. Türk İslam eserlerinde mimari hatlar, Kübizm akımının kurucusu Corbusier'in ilham aldığı kübik organlar vardır. Kubbelerin kuleleri etrafındaki elemanlar. İran'da Safevi mimarisi süse boğulmuştur. Osmanlılarda gayet ölçülü bir süsleme vardır. Mimari hatlar esastır.

Türkler göçebe bir toplum olduğu için fazla eser bırakmamıştır, diye bir söylem vardı. Okullarda bu öğretilirdi...

(Gülüyor.) Türk tarihini bilmeyen cahillerin kafasıdır bu. O zaman Orta Asya'daki o kadar mimari eserler nasıl yapılmış

Son dönem mimarimizi nasıl buluyorsunuz

Kübik mimari hakim olmuştur bütün dünyada. Osmanlılarda da kübik mimari hakim olmuştur. Orijinal bir mimari geliştirilmemiştir.

şžimdi dünyada kübizm akımının hakimiyeti devam ediyor mu

Kübizm devam ediyor. Ama ondan gelişmiş çeşitli üsluplar var mesela İtalyanlar başka Amerikalılar başka, Ruslar başka. Her biri bunları kendine göre yorumlayarak gelişiyor.

Kentlerimizde Mimar Sinan'ın kemiklerini sızlatacak derecede çarpık bir şehirleşme var. Bunun sorumlusu kim

Atatürk Cumhuriyet sanatının başlangıcını gelişmesini üzerine almış ve hayatının sonuna kadar bu konuda emek vermiş, görev yapmış birisidir. İlk defa bize Türklüğü, Türk sanatını benimseten Atatürk olmuştur. Onun ölümünden sonra bunu devam ettirecek kuvvetli şahsiyet kalmamış. Sonra zayıflaya zayıflaya tamamen eski gelenek kaybolmuş o gelişme durmuştur.

Eski evlere, çeşmelere baktığımızda her biri birer sanat şaheseri. O dönemin günlük elemanlarıydı bunlar. Günümüzün estetik anlayışını nasıl değerlendiriyorsunuz

Günümüzün estetik anlayışı biraz beynelminel. Tüm dünyada hakim olan mimari akımlar bizde de hakim olmuştur.

YENİ ÜSLUP YOK HEPSİ TAKLİT

Modern camiler yapılıyor. Kocatepe, şžakirin gibi. Bunlar mimarimiz açısından nerede duruyorlar

Yepyeni bir üslup yepyeni bir görüş diyebileceğimiz bir şey yok. Hepsi eskinin yarım yamalak taklitleri.

çok kocaman, çok uzun minareleri olan camiler yapıyoruz bugün.

Bunlar iyi bir mimari olmadığını gösterir. Eski camilerin nispetleri kubbe minare hepsi dengelidir. Birbirine uygun nispetlerle yapılmıştır. Bunu başaramayınca acayip şeyler yapılıyor. Minareyi uzatıyor, kubbeleri değiştiriyor. Bunlar iyi şeyler değil.

Mimari geleneğimiz neden oturmadı

Devam ettirecek kadar iyi mimar sanatkar yetişmemiş.

Bizim Mimar Sinan'ı aşmamız mümkün mü Ya da aşmalı mıyız

Hayır. O dönem geçmiştir. Mimar Sinan'ın çağdaşı olan Rönesans mimarlarının da aşılması söz konusu olmaz.

Mimar Sinan ustalık eseri olarak Selimiye'yi söyler ama sizce Mimar Sinan'ın en iyi eseri hangisi

Corbusier vardır kübik mimarinin kurucusu İsviçreli mimar. O İstanbul'a gelip incelemeler yapmıştır. 'Bana ilham veren Mimar Sinan olmuştur. Onun kübik hatlar içeren mimari organlarından ilham alarak kübik mimariyi buldum' diyor. Bir de dünya çapında bir Japon mimar var hala hayatta. 'Ben Roma mimarisiyle, Mimar Sinan'a bakarak bütün çalışmalarımı yaptım' diyor. Bu ikisi Mimar Sinan'ın durumunu biraz aydınlatır. Mimar Sinan'ın en iyi eseri şudur demek doğru değil. Kendisi çıraklık kalfalık ustalık eseri diye sıralar ama o onun tevazusundan.

İRAN HALIDA BİZİ TAKLİT BİLE EDEMEDİ

Minyatürle ilgili olarak hep bir İran Türkiye çekişmesi var. Bu halıda da aynı şekilde, hatta da aynı çekişme var. Bu rekabet kültürlerimizin yakın olmasından mı kaynaklanıyor

Gayet tabi. İran'da uzun zaman Türkler, Selçuklular hakim olmuştur. İsfahan'da Mescid-i Cuma gibi eserler Selçukluların yaptığı eserlerdir. İran ancak Safevilerle kendine has bir şeyler yapmaya başlamıştır gayet mübalağalı görüntüler halinde. Mesela İran camileri süse boğulmuştur, mimari süsün altında ikinci planda kalmıştır. Bütün sanatlarda da böyledir.

Halıyı ele alalım mesela. İran'da 16. yüzyıldan evvel halı yoktur. Safeviler zamanında İran halıları çıkmıştır. Ama dünyada bütün halılar hep İran halıları olarak bilinir. Aslında Türk halılarının ihtişamı hiçbir zaman İran tarafından taklit bile edilememiştir.

Cidde'de dünyanın en yüksek binası yapılıyor. Yüksek daha yüksek... İnsanların bu yükseklik tutkusu nereden kaynaklanıyor

İstanbul'da binlerce gökdelen yapılıyor yepyeni şehirler kuruluyor. Bu tabi bir rekabet doğuruyor. Herkes yüksek bina yapmak istiyor. Tabi bir de ekonomik bakımdan sınırlı arsalar üzerinde ne kadar yüksek bina yaparsak o kadar avantajlı oluyor.

Sanatımızda heykel pek yok. Bu gelenekle, inançla ilişkilendiriliyor

Bu yanlış bir bilgiden kaynaklanıyor; tasvir yasağı. Aslında tasvire tapmak yasaktır, tasvir yasağı diye bir şey yoktur. İslam'ın ilk dönemlerinde Mekke'nin fethi zamanında Mekke heykel doluydu. Araplar hepsini kırıp dökmeye başladı. Hz. Muhammed geldiğinde bakıyor durum kötü bir Hz. Meryem, çocuk İsa freski var duvarda. Hemen önünde duruyor, 'buna dokunmayacaksınız' diyor. O dokuzuncu yüzyıla kadar orada durmuş. Ondan sonra taassup almış yürümüş tasvir yasağı diye diye. İslam'da öyle bir yasak yoktur. Göktürklerle başlayan bir heykel sanatımız var. Birçok heykel var Orta Asya'da. Onlardan başlayarak bütün Türk devletlerinde heykeller, balballar var. Fakat taassup nedeniyle gelişmemiş.

Avrupa müzeleri bizim eserlerle dolu

Yurt dışındaki müzelerde çok sayıda bize ait tarihi eser var. Bunlardan içinizi cız ettiren var mı

Bütün Avrupa, Amerika, Rus müzeleri hepsi Türkiye'den gitme eserlerle doludur. çünkü Osmanlı döneminde kazı yapma izni verildiğinde bu kazılarda çıkan eserlerin belli bir bölümünü alıp götürmek müsaadesi vardı fakat bunlar hepsini alıp götürmüşlerdir. British Museum'da bir kilometre boyunca antik şehirler sırayla sergilenmiştir. çıkan eserler bizde hiç örneği olmayan eserlerdir. Mesela Samerra'da Almanlar kazılar yapmış, çıkan eserlerin hepsini götürmüşler bize hiçbir şey kalmamış. çünkü o zaman Osmanlı'da sanat eserini saklamak gibi bir şey yok.

Bu eserler ait oldukları yere geri getirilmeli mi

İmkan yok, koyacak yer bulamazsın. Bütün şehri doldurur. Bu sayede de korunmuştur bu eserler.

Türkiye'ye baktığınız zaman dünyanın yedi harikası arasına girer dediğiniz eser hangisi

Mimar Sinan'ın eserleri başta gelir gene.

Bazıları götürüldü ama birçok tarihi eserimiz de yok oldu. Bunlardan en çok hayıflandığınız, yok olmamalıydı dediğiniz

Edirne'de Mimar Sinan'ın eserleri yok olmuştur. Anadolu'da birçok kazı yerlerinde eserler yok olmuştur. çok büyük zarar verilmiştir. Atatürk zamanında Atatürk'ün telkiniyle korunması zaptu rapt altına alınmıştır.

YAPTIĞIM KAZIYI YASAK DİYEREK GÖSTERMEDİLER

Üniversitede sanat tarihi bölümü başına geçince kazılar yaptığınızı söylemiştiniz. Bu kazılar sanat tarihimize ne kattı

İlk kazımız Diyarbakır Artuklu Sarayı kazısıydı. çok muhteşem bir saray kazısı yaptık. Biraz restorasyonunu yaptık. çok güzel bir şey oldu sonra bir daha ilgilenemedim çünkü yasak bölge yaptılar. Saray İçkale'de orada askeri birlik var. Katiyen gidip göremedim. Bir sürü hikayeler anlattılar, kazı tahrip oldu, yakıldı, yıkıldı diye... Fakat en son haber aldığıma göre korunma altına alınmış. Sonra Kayseri Keykubadiye kazısı yaptık. Alaaddin Keykubat'ın zehirlenerek öldüğü saray. Kendi eşi ve oğlu zehirliyorlar Alaaddin Keykubad'ı. Bir av eti sunuyorlar sıcak sıcak. Keykubat zehirlendiğini anlıyor fakat karısı ve oğlu tarafından zehirlendiğine o kadar üzülüyor ki orada tonozlu bir yer var gidip orada ölüme terk ediyor kendini. Sonra Yozgat Kalehisar kazısı yaptık. Orada Osmanlı öncesi keramik fırınlar bulduk. Sonra İznik kazılarına başladık. Sistemli olarak İznik kazılarına devam ettik bugün de hala yardımcılarım devam ettiriyorlar.

Bu kazılardan hangisinin sizin için ayrı bir yeri var

İznik kazıları çok mühim. çünkü o zamana kadar yalan yanlış bilinen bilgiler kazılar sonunda doğrulandı ve hepsinin ne olduğu açıklandı esaslı olarak.

Bu kazılar sonucu İznik'te çinicilik tekrar başlamış.

Biraz da öyle oldu. Bir sanat dalı yeniden doğdu.

Türkiye'de sanat tarihinin kurucusu

Sanat tarihi alanında dünyanın sayılı isimlerindensiniz. O dönemde Türkiye'de sanat tarihi bölümü yoktu. Nasıl oldu da sanat tarihçisi oldunuz

Evet, sanat tarihinin adı bile yoktu burada. Edebiyat Fakültesi'nde dört bölüm vardı: tarih, edebiyat, felsefe, coğrafya. Ben orada okudum. Üniversite reformunda hocaların çoğu Hitler'den kaçan Almanlar. O şekilde mezun olduk. 1938'de bakanlık bir Avrupa imtihanı açtı. Türk İslam Sanatı ihtisası yapmak üzere Avrupa'ya bir öğrenci gönderilecekti. Bu imtihanı kazandım. Sanat tarihine bu şekilde girdim. O zamana kadar sanat tarihi bilinmezdi.

Nasıl bir alan olduğunu bilerek mi seçtiniz

Türk İslam Sanatı deyince tahmin ediyordum az çok. İmtihanı kazanınca sanat tarihçisi oldum. İmtihan önemli, kazanmasaydım sanat tarihiyle alakam olmayacaktı.

EĞİTİMİNE SAVAşž ENGELİ

O yıllarda Avrupa'da okumak zor olsa gerek...

O zaman Avrupa'ya Köstence üzerinden gidiliyordu. Berlin'e gittik. Talebe müfettişi Reşat şžemsettin Sirer bizi karşıladı. O zaman Hitler hakimdi. Yahudiler kapılarında sarı yıldız olan damgalı evlerde oturuyorlardı. Öyle bir evde kiracı olarak oturmaya başladım. Her gün bir Alman hanımdan ders alıyordum. çalışmalara devam ederken baktım ki Berlin'de çok Türk talebe var. Biz hep Türkçe konuşuyoruz. Reşat şžemsettin Sirer'e 'Hiç Türkçe konuşulmayan bir yere gidersem orada daha rahat Almanca öğrenirim' dedim. Bunun üzerine beni Marburg'a gönderdi. Orada üniversiteye devam ediyorum fazla anlamadığım halde. Bir taraftan da Almanca çalışıyorum. 1940 senesinin başında savaş patlak verdi. Bütün Avrupa'daki talebeler hepsi Münih'te toplandı ve geri geldik.

Yarım mı kaldı tahsiliniz

O zaman için evet. Ben gelir gelmez yedek subay okuluna müracaat ettim. 6 ayda mezun oldum. Kurayla kıtalara gönderiliyoruz, bana Mardin'in kazası Midyat çıktı. Orada yedek subaylığa başladım asteğmen olarak. Dönemin sonuna doğru bakanlıktan benim ev adresime bir mektup geliyor. 'Tahsilinizi tamamlamak üzere tekrar Avrupa'ya gitmeniz kararlaştırılmıştır. Bakanlığa müracaat ederek harcırahınızı, pasaportunuzu alıp görevinizin başına gitmeniz gerekiyor.' O zaman Reşat şžemsettin Sirer Yüksek Tedrisat Müdürü. Doğru oraya gittim. Bir asker selamı çakarak 'Yarım kalan tahsilimi tamamlamak üzere tekrar Almanya'ya gitmek için size geldim' dedim. 'Olur mu savaş var' dedi.

VİYANA'DA SANAT TARİHİ

Ama sizi çağırmışlardı

Ben de 'Bakanlıktan mektup geldi' dedim. Görevlileri çağırdı böyle bir mektup var mı diye. Bulup getirdiler o zaman tamam dedi. Ben yüksek öğretmen okulunda okurken müdürümüz olan Hamit Olgunsu Edebiyat Fakültesi'nin Dekanı olmuştu. Yakından ilgilendi. Reşat şžemsettin Sirer'le acele muamelemi tamamladılar. Ben bu defa araştırma yaptım. Türk İslam Sanatı ihtisası için en iyi yer Viyana Üniversitesi çıktı. O zaman Almanya Viyana beraberdi. Dünyanın en esaslı sanat tarihi enstitüsüydü.

Hocam Türkiye'de Türk İslam Sanatı konusunda hiçbir şey yok. Viyana'da kürsü var. Bu nasıl bir çelişki

E durum bu. Sanat tarihinin adı yok ki nerede kaldı Türk İslam Enstitüsü olsun. (kendi yazdığı kitabı gösteriyor) Ama sonra liselerde ve imam hatiplerde bu kitap okundu bugün bile hala okunuyor.

İKİNCİ ASKERLİK MACERASI

Peki Türkiye'de dönünce Türk İslam sanatı ihtisası yapmış biri olarak bir şey yapabildiniz mi Ne de olsa sanat tarihi bölümü yok.

1943'te doktoramı tamamlayıp döndüğümde İstanbul Üniversitesi'nde sanat tarihi bölümü yeni kurulmuş. Güzel bir şans eseri Viyana'daki hocam Prof. Ensdith davet edilmiş bu enstitünün başına. Tabi Prof. Ensdith beni hemen yanına asistan aldı biz sanat tarihi öğretimine başladık. Fındıklı'da Güzel Sanatlar Akademisi'nin yanındaki binada Türkiye'de sanat tarihi öğretimine başladık. şžimdi o binanın kapısında bir plaket var. 'Türkiye'de sanat tarihi dersleri ilk defa bu binada Prof. Ensdith ve Aslanapa tarafından başlatılmıştır' diye. 1945'te savaş durumu karıştı biz sembolik olarak savaşa katıldık. Bütün Alman hocalar enterne edildi. Prof. Ensdith de Kırşehir'e gönderildi. Beni de 2. defa askere aldılar.

Ya fakülte

Her şey yüzüstü kaldı bir müddet. 1946'da barış imzalanınca hocalar görevlerine döndüler. Ben de terhis oldum. Tekrar öğretime başladık. Fakülteye gelmek isteyen bazıları Prof. Ensdith aleyhine kampanya başlattılar. 1949'da mukavelesi uzatılmadı. O gittikten sonra sanat tarihi dersleri biraz aksadı tabi. Başka bir Alman Prof. geldi. 1960'a kadar böyle idare ettik. 60'da ben profesör oldum. Bütün enstitü idareme geçti ve kazılara başladık.

Yenişafak/  EMETİ SARUHAN