Tunç Boran: Anıtkabir aslında yarım kalmış bir proje!

Büyük önder Mustafa Kemal Atatürk'ün ebedi istirahatgahı Anıtkabir 9 yılda tamamlanabildi. Anıtkabir Projesi'nin belirlendiği uluslararası yarışmayı "25 numaralı" projeleriyle Türk mimarlar kazandı. Dört defa değişikliğe uğrayan projede Aslanlı Yol'un yerinde olması planlanan merpenli yol kaldırıldı, 35 metre olacak ve iki kattan oluşacak mozole binası mevcut halini aldı. Böylece mozole binası ilk yapılan plandan daha kısa inşa edilmiş oldu.

Atatürk'ün 10 Kasım 1938'de vefatının ardından dönemin hükümetince bir anıt mezarın yapılması kararlaştırıldı. Bununla ilgili en büyük soru işareti ise anıtın yeri oldu. Çünkü büyük önderin konuyla ilgili vasiyetinin olmaması çeşitli fikirlerin ve yerlerin gündeme gelmesine neden oldu. Anıt mezar için Başbakanlık bünyesinde yer tespit komisyonu kuruldu. Komisyona dönemin başbakanlık müsteşarı başkanlık etti, diğer bakanlıklardan yetkililer görev aldı. Komisyon yerli ve yabancı mimarlara Anıtkabir'in nerede yapılması gerektiğine yönelik sorular sordu, incelemelerde bulundu. Çalışmalar sırasında Anıtkabir için  Ankara  Kalesi, Gençlik Parkı, Çankaya, Gazi Orman Çiftliği'nin isimleri ön plana çıktı. Komisyon çalışmalarını tamamladıktan sonra bir rapor hazırlayarak CHP'nin Meclis Grubuna sundu. Parti tarafından konuyla ilgili 15 milletvekilinden oluşan bir komisyon oluşturuldu. CHP Anıtkabir Parti Grubu Komisyonu, ilk olarak gönderilen uzman komisyon raporunu değerlendirdi ve komisyon üyeleri adı geçen yerleri incelemeye koyuldu. Milletvekilleri bu sırada yeni yerler için de Ankara'da arayışlarını sürdürdü.

Komisyonun bir üyesi meteroloji binasının yer aldığı, şimdiki adı Anıttepe olan, Rasattepe'ye çıktı. Burayı anıt mezar için uygun bir yer olarak nitelendirdi. "Bir ucu Dikmen'de diğer ucu Etlik'te olan hilalin tam ortasındaki" bu tepede Anıtkabir'in bir yıldız gibi yükselebileceği belirtildi. Komisyon, bu teklifi aralarında Falih Rıfkı Atay'ın da bulunduğu üç karşı oya rağmen oy çokluğuyla kabul etti. Bir milletvekili ise komisyonun karar toplantısına katılmadı. Karşı çıkan milletvekilleri Anıtkabir için en uygun yerin Çankaya'da eski köşkün arkasındaki su depolarının bulunduğu tepede olacağı yönünde ısrar etti. Komisyon kararının nihai olmamasından konu Meclis grubuna taşındı. Burada da yerle ilgili Ankara Kalesi, Çankaya gibi önergeler görüşüldü ancak Rasattepe fikri grup tarafından 17 Ocak 1939'da kabul edildi.

"25 numaralı" proje

İnşaat alanının kabul edilmesinin ardından Rasattepe'de kamulaştırma çalışmalarına başlandı. Bununla ilgili oluşturulan komisyon çalışmalarını hızla sürdürdü. Anıtkabir sahası için Bakanlar Kurulu tarafından farklı zamanlarda çeşitli nedenlerle üç defa kamulaştırma kararı alındı. Peyder pey devam eden kamulaştırma çalışmaları Anıtkabir'in tamamlanmasının ardından dahi devam etti.

Yer tespitiyle ilgili sorunun çözümünün ardından sıra uygulanacak projeye geldi. Bunun için uluslararası bir yarışma düzenlendi. İlk önce sadece yabancı mimarların katılması planlanan yarışma daha sonra gelen tepkilerin ardından yerli mimarlara da açıldı. Açılan serbest yarışmaya 49 proje sunuldu. Bunlardan ikisi yeterli görülmediği için daha değerlendirmeye girmeden elendi. Proje sayısının beklenilen seviyede olmamasında İkinci Dünya Savaşı'nın neden olduğu ortamın büyük etkisi olduğu belirtiliyor. Yabancı mimarların da bulunduğu juri yaptığı uzun incelemelerin ardından Alman Profesör Johannes Kruger, İtalyan Profesör Arnaldo Foschini ve İstanbul Mimarlık Fakültesi Profesörü Emin Onat ile Doçent Orhan Arda'nın projelerini ödüle layık bularak hükümete bildirdi. Ancak üç eserde de tadilat yapılması gerektiği juri raporunda vurgulandı. Bakanlar Kurulu daha sonra Profesör Emin Onat ile Doçent Orhan Arda'nın 25 numaralı projesinin tadilattan geçirilerek uygulanmasına karar verdi. Hükümetin kararı yayımlanan tebliğle açıklandı.

Merpenler kaldırıldı

Projede öngörülen değişikliklerin yapılması için bir komisyon oluşturuldu. Onat ve Arda istenilen düzenlemeleri yaparak projelerini komisyona teslim ettiler. Komisyon bazı eksiklikleri belirleyerek farklı zamanlarda projede üç defa değişiklik yapılmasını istedi. Değişikliklerle proje farklılaştı. Şimdiki Aslanlı Yol'un yerinde olması planlanan merpenli yol kaldırıldı, merpenlerin başındaki geçit törenleri için hazırlanan alan çıkarıldı. Anıtkabir'in çevresinde yapılması planlanan yüksek duvarlardan vazgeçildi, daha önce mozole binasının ortasında bulunan mozele de mevcut yerine alındı. Projedeki düzenlemeler, yapım sürecinde  gecikmelere neden oldu. Yapılan düzenlemeler sonunda 9 Ekim 1944'te düzenlenen törenle Türkiye'nin sembol mekanlarından Anıtkabir'in temeli atıldı. Törene Başbakan Şükrü Saracoğlu, bakanlar ve kalabalık bir davetli katıldı.

İnşaatta sorun

Türkiye'de o dönem yaşanan depremler anıt mezarın yapılacağı bölgede zemin etüdü yapılması fikrini getirdi. Anıtkabir yurt genelinde zemin etüdü yapılan ilk binalar arasında yer aldı. 1945'teki etüt sonucunda genellikle killi topraktan oluşan tepenin 150 ton ağırlığındaki yapıyı kaldıramayacağı ve sağlam olmayacağı belirlendi. Bunun üzerine yapıda ve inşatın temel sisteminde değişikliğe gidilmesinin gerekliliği vurgulandı. İnşatın temel sisteminde istenen değişim yüklenici firmaya ek maliyete neden oldu. Bununla ilgili firma ile Bayındırlık Bakanlığı arasında ödenek sorunu ortaya çıktı. Yüklenici firma bunu dava konusu haline getirdi ve inşaat durma noktasına geldi. Ağırlaşan savaş koşulları Anıtkabir inşasında aksamalar yaşanmasına neden oldu. Sorunun çözümlenmesiyle 1948'de inşaatta çalışmalar yeniden hızlandı.

Anıtkabir'in yapım çalışmaları sürerken 1950'deki seçimlerin ardından Demokrat Parti iktidara geldi. Anıtkabir'in tamamlanması için çalışmalara hız verildi. Zemin etüdünden çıkan sonuç ve Anıtkabir'in yapımının uzaması nedenleriyle projede son defa değişikliğe gidildi. Komisyonun değişiklik teklifi kabul edilmesi ve proje mimarlarının da onayıyla Atatürk'ün mezar odası bir kat aşağı indirildi ve mozole binasının üzerine yapılması planlanan 28 metre yüksekliğinde üzerinde milli mücadele ve Türk inkılaplarını anlatan kabartmaların bulunacağı ikinci katın yapımından vazgeçildi. Böylece 35 metre yükseklikte olması planlanan mozole binası şimdiki yüksekliği 17 metre oldu. Hükümetin verdiği ek ödemenin ardından inşaat hızlandı ve 1 Eylül 1953'te Anıtkabir'in inşası tamamlandı.

Bayrak direği ABD'den

Bu arada inşaat sürerken New York'tan Başbakanlığa bir mektup gönderildi. ABD'e bayrak direği ve malzemeleri imal eden bir şirketin sahibi Türk asıllı Nazmi Cemal, 21 Haziran 1945 tarihli mektubunda fabrikasında ürettiği bayrak direğini Anıtkabir'e hediye etmek istediğini belirtti. Cemal, direğin nakliye, sigorta ve on yıllık bakım masraflarını da üstleneceğini vurguladı. Mektubunda Avrupa'nın en yüksek bayrak direğini imal ettirdiğini kaydeden Cemal, direğin projesinin resmine de yer vererek hediyesinin kabul edilmesini talep etti.

Proje, Bayındırlık Bakanlığına gönderildi. Direğin alemi için fikir istenilmesi üzerine projenin mimarı Prof. Emin Onat'a başvuruldu. Onat'ın yönlendirmesiyle asistanı Nezih Eldem'in alemle ilgili hazırladığı proje kabul edildi.

Daha sonra Başbakan adına Nazmi Cemal'e bir mektup yazıldı ve hediyeden dolayı duygulanıldığı bildirildi. Alem projesine de yer verilen mektubun ardından 1946'da ABD'de düzenlenen törenle direk Türkiye'ye gönderildi. İstanbul'a ulaşan direk, demiryoluyla Ankara'ya getirildi. Direk, 9 Kasım 1950'de bugünkü yerine monte edildi.

"Kazanan proje yapım sürecinde yüzde 70 oranında değiştirildi"

Çankırı Karatekin Üniversitesi Öğretim Üyesi ve "Anıtkabir'in İnşası" kitabının yazarı Yrd. Doç. Dr. Tunç Boran, AA muhabirine yaptığı açıklamada, Anıtkabir'in zorlu dönemlerden geçerek inşa edildiğini söyledi.

Anıtkabir inşaatının 1944'te başladığını söyleyen Boran, inşaatın zaman zaman duraklamasıyla 9 senede tamamlandığını ifade etti. İnşaatta taş seçiminden kullanılan malzemeye kadar çok titiz davranıldığını dile getiren Boran, "Eğer titizlik gösterilmeseydi bu kadar çürük bir zemine bu kadar sağlam bir bina inşa edilemezdi" diye konuştu. 

Projenin birçok değişikliğe uğradığını anlatan Boran, son değişiklikle mevcut mozole binasının üzerinde Kurtuluş Savaşı rölyeflerinin olacağı 28 metrelik dikdörtgen yapının yapılmamasına karar verildiğini aktardı. Boran, şunları söyledi:

"Bunu da şu şekilde gerekçelendiriyorlar, 'Bir an önce bitsin'. Ama sadece 'Bir an önce bitsin' demek sıkıntılı bir şey. Binanın bu yapıyla tamamlanması çok ağır olacak ve 'Belki zemin bunu taşıyamaz' diye de gerekçe üretiyorlar. Ancak ana gerekçe Anıtkabir'in bir an önce bitmesi. Bu anlamda bakıldığında Anıtkabir aslında yarım kalmış bir projedir. Kötü mü olmuştur? Hayır kötü olmamıştır, mimari tercihtir sonuç itibarıyla. Ama ilk projeyi kazandıklarıyla son projenin çok fazla alakası yok. Bu süreç mimarları da çok zorlamıştır. Mimarlar hiçbir zaman bundan açıkça şikayet etmediler. Genel olarak bakıldığında kazanan proje yapım sürecinde yüzde 70 oranında değiştirildi."

İnşaat sırasında iki işçi öldü

Anıtkabir'in tamamen Türk mimarları, işçileri ve mühendislerince yapıldığını vurgulayan Boran, sadece mozole binasındaki bazı mozaiklerin İtalya'da yapıldığını söyledi. Anıtkabir inşaatında yaklaşık 3 bin işçinin çalıştığını belirten Boran, "İki işçi Anıtkabir inşası sırasında kaza sonucu taş altında kalarak hayatını kaybetti" diye konuştu. 

Anıtkabir'in Türkiye Cumhuriyeti için simge bir yapı olduğunu ifade eden Boran, bu yapının inşa süreciyle ilgili kitap yazmaya karar verdiğini de anlattı. Uzun süren araştırmaların ardından "Anıtkabir'in İnşası" adlı kitabı tamamlandığını dile getiren Boran, kitabının 8 yıllık emeğin eseri olduğunu, 1938-1953 arasında Anıtkabir ile ilgili tüm belgeleri incelediğini kaydetti.

AA