Apollon Tapınağı Çevresi Planlama Sorunları Çalıştayı'nın sonuç raporu!

Didim Belediyesinin katkılarıyla 17-18 Eylül 2015 tarihlerinde yapılan “Apollon tapınağı çevresi planlama sorunları çalıştayı”nın sonuç raporu açıkladı.

ALANIN GENEL ÖZELLİKLERİ

Didim Apollon Tapınağı ve Artemis Kutsal Alanı’nı kapsayan bölge, Gayrimenkul

Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 13.11.1976 tarih ve A-229 sayılı kararı ile I. ve

III. Derece Arkeolojik Sit Alanı ilan edilmiştir. Sit alanının sınırları  İzmir  II Numaralı

Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 18.03.1998 tarih ve 7574 sayılı kararı ile

son şeklini almıştır. Apollon Tapınağı Arkeolojik Sit Alanı; Apollon Tapınağı, Artemis Kutsal Alanı ve Kutsal Yol’un bir bölümünün de bulunduğu 85 hektarlık bir alandır. Didim ilçesinin en önemli odak noktası konumundaki bu alan, kent merkezinde yer almaktadır. Türkiye’nin en çok ziyaret edilen, kültür turizmi açısından uluslararası öneme sahip arkeolojik alanlarından biridir.

Neden Çalıştay? Didim Belediyesi tarafından, 1990’lı yıllardan beri süren ancak

sonuçlandırılamayan Koruma Amaçlı İmar Planı çalışmalarını bilimsel bir çerçevede sürdürmek ve planlama sürecinin aktörleri arasındaki iletişimi güçlendirerek, mevcut sorunları tartışma olanağı sağlamak amacıyla 17-18 Eylül tarihlerinde “Apollon Tapınağı ve Çevresi Planlama Sorunları” başlığı altında Çalıştay düzenlemiştir. Planlamaya ilişkin temel sorun, arkeolojik sit alanında bulunan geleneksel taş ev mimarisinin bir köy dokusu olarak, Apollon Tapınağı ile bir arada korunup korunamayacağıdır. Planlamaya esas bir yol haritası oluşturulabilmesi için farklı alanlardan uzmanların sağlayacağı bilimsel katkıların, koruma alanında tecrübeli akademisyenlerin görüşlerinin, Didim Apollon Tapınağı ve çevresinin geleceğine yansıtılması amaçlanmıştır. Didim Belediyesi düzenlenen Çalıştay sonrası katılımcılar ile önümüzdeki süreçte de bilimsel işbirliğinin ve koordinasyonun devam ettirilmesini hedeflemektedir.

GİRİŞ

Çalıştay’da; farklı tarihsel katmanların bir arada bulunduğu bölgede, koruma amaçlı planlama çalışmalarını yönlendirecek temel referansların belirlenmesi, arkeolojik sit alanında bulunan arkeolojik değerler ile geleneksel taş ev mimarisinin oluşturduğu köy dokusunun birlikte korunmasının gerekli ve olanaklı olup olmadığı tartışılmıştır. 17-18 Eylül 2015 tarihlerinde Didim’de gerçekleştirilen Çalıştay’ın ilk gün oturumu, Didim Belediyesi’nin genel sunumu, Didyma Kazı Başkanlığı’nın devam eden kazılara ve elde edilen verilere ilişkin açıklamaları ile Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Restorasyon Anabilim Dalı'nın 2012 yılında Yoran Köyü'nde yaptığı tarihi çevre ve mimari analiz çalışmalarının sunumu ile başlamıştır.

Sunumların ardından konuya ilişkin; Kültürel Mirası Koruma, Arkeoloji, Mimarlık, Sanat Tarihi ve Şehir Planlama konusunda uzmanların yanı sıra yerel yönetim, kazı başkanlığı, Didim’de örgütlü sivil toplum kuruluşlarının temsilcileri ve Koruma Bölge Kurulu üyelerinin konu hakkındaki görüşleriyle Çalıştay'a devam edilmiştir. Gerçekleştirilen Çalıştay sonucunda elde edilen sonuçlar ve geliştirilen öneriler aşağıda sunulmaktadır.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Çalıştaya konu olan alanın çok erken dönemlerden bugüne kadar var olan, farklı dönem ve kültürlerin izlerini barındırdığına ilişkin görüş tüm Çalıştay katılımcıları tarafından vurgulanmış ve kabul edilmiştir. Bunun yanı sıra Apollon Tapınağı’nın bulunduğu alanın Antik Dönem’de çok önemli bir Kutsal Alan (Kehanet Merkezi) olduğu gerçeği de özellikle Çalıştay boyunca vurgulanmıştır. Bu kapsamda, Çalıştay katılımcıları tarafından görüş birliğine varılan maddeler şunlardır:

1) 18. yy.dan beri var olan Yoran Köyü'nün, bugün büyük oranda yıpranmış ve terk edilmiş olmasına karşın, yerleşmenin sahip olduğu sokak dokusunun, özgün bahçe duvarlarının, nitelikli taş duvar örgüsünün, yerleşimi zenginleştiren köşe pahı gibi elemanların varlığını sürdürdüğü tespit edilmiştir. Bunun yanında yerleşme dokusunun, meydanlar ve köy yerleşimi içindeki doğal elemanlar gibi döneminin tarihsel ve kırsal yerleşim özelliklerini barındırdığı ve yerleşimin bütünlük arz ettiği dikkat çekmektedir. Dolayısıyla, köy yerleşiminin, nitelikli bir “kentsel sit alanı” özelliği taşıdığı, ancak bunun henüz hukuki zemininin oluşamadığı anlaşılmıştır.

2) Söz konusu alanda hâlihazırda 32 yapının kültür varlığı olarak tescillendiği, ancak tek yapı ölçeğindeki tescil statüsünün, yukarıda bahsedilen doku özelliklerini ve bütünlüğünü korumak için yeterli olmadığı vurgulanmıştır.

3) Kazı Başkanlığı’nın verdiği bilgilere göre, alanda, antik dönemden bugüne kadar Helenistik, Roma ve Bizans gibi farklı kültür katmanlarının bulunduğu; bu katmanlara ilişkin farklı kurumlar tarafından kapsamlı çalışmalar yapıldığı (Didyma Kazı Başkanlığı ve YTÜ tarafından yapılan çalışmalar); ancak bu katmanlara dair elde edilen verilerin henüz bir araya getirilerek çakıştırılmadığı görülmüştür.

4) Kazı Başkanlığı ve Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın birlikte bir çevre düzenleme projesi hazırladığı, bu projenin Aydın Kültür Varlıkları Koruma Bölge Kurulu tarafından onaylandığı, ancak bu projenin gerek hazırlık aşamasında ve gerekse onayı sonrasında henüz Didim Belediyesi ile paylaşılmadığı görülmüştür.

5) Zengin tarihsel birikime sahip sit alanlarının, insan yaşamı göz ardı edilmeden ele alınması gerekmektedir. Ancak, Geç Osmanlı döneminde bir Rum yerleşimi olan Yoran Köyü’nde, 1924 yılında başlayan Nüfus Mübadelesi ile yerleşmeyi terk edenlere ya da mübadele ile alana gelmiş olan kullanıcılara ve bugün alanda yaşayanlara dair sosyolojik çalışmaların henüz yapılmadığı belirlenmiştir. Bu bağlamda bugüne kadar yapılmamış sosyolojik çalışmalara hızla başlanılması, eldeki bulunan dağınık haldeki veri ve bilgilerin sistematik bir çalışma içinde anlamlı hale getirilmesi ihtiyacı söz konusudur.

SONUÇ VE ÖNERİLER

6) Didim Apollon Tapınağı ve Artemis Kutsal Alanı’nı kapsayan bölgenin korunmasına ilişkin mevcut Koruma Kurulu Kararları ve hukuki durum, ne üstte Var olan köy yerleşiminin yaşaması ne de arkeolojik kazıların bilimsel sürdürülebilirliği açısından çözümleyici ve yönlendirici değildir. Dolayısıyla her bir kültür katmanının birbirine tercih edilmeden birlikte yaşamasına olanak sağlayacak yeni kararlara ve düzenlemelere ihtiyaç duyulmaktadır.

7) Hiç kuşkusuz Yoran Köyü ve Didyma Kutsal Alanı, Kutsal Yol ve Milet Antik Kenti ile içinde bulundukları doğal çerçeveden ayrı düşünülemez. Aynı şekilde Yoran

Köyü de, bugünkü Didim yerleşimi, Didim’de yaşayan halk ve tarım alanlarından ayrı düşünülemez. Bu bağlamda, alanın, hem tarihsel olarak hem de doğal ve yapılaşmış yerleşim alanının bütüncül parçası olduğu, geleceğe dair yapılacak tüm çalışmalarda bunun göz önünde bulundurulması gerektiği saptanmıştır. Sonuç olarak; giderek tahrip olan Geç Osmanlı Dönemi köy dokusunun mevcut haliyle yaşamını sürdürmesi, yeni yapılaşmaya izin verilmeden sağlıklaştırılarak olduğu gibi korunmasının gerekliliği Çalıştay’ın en önemli çıktısı olarak tüm paydaşlar tarafından benimsenmiştir.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Anadolu’nun tarihsel coğrafyasında benzer çok katmanlı kırsal yerleşimlerin

bulunduğu ve bunların çok hızlı bir biçimde kaybolduğu gerçeğinden hareketle;

Arkeolojik Açıdan;

Halen devam eden Arkeolojik çalışmaları desteklemek adına, arkeolojik veri potansiyelinin yüksek olduğu alanlarda kısa-orta-uzun vadeli kazı çalışması planlamalarının, Kazı Başkanlığı tarafından yapılarak Didim Belediyesi ile paylaşılması ve birlikte yürütülecek süreç sonucunda kamulaştırılmasının sağlanması,

Kazı Başkanlığının da önemle üzerinde durduğu gibi, alanın sergilenmesi ve algılanması adına yerleşimin merkezinde bulunan, Apollon Tapınağı ile, bugün modern yolla ayrışmış olan kutsal yolun bütünleştirilmesi,

Kazı Başkanlığı ve Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın birlikte yürüttüğü çevre düzenleme projesinin, Yoran Köy yerleşimi ile bütünleştirilmesi/ ilişkilendirilmesi,

SONUÇ VE ÖNERİLER

Köy Yerleşimi Açısından;

Yüzyıllar boyu birlikte yaşamayı başarabilmiş köy yerleşimi ile arkeolojik alanın aynı şekilde mevcut haliyle birlikteliklerine olanak sağlanması ve köyün arkeolojik rezerv alanı olarak muhafaza edilmesi,

Köy yerleşmesi ile bütünleşen kültürel peyzaj (tarımsal alanlar) değerinin vurgulanması,

Köy yerleşiminin kullanım kararlarına yönelik senaryoların oluşturulması, Koruma ve Planlama Açısından;

Bölgesel ölçekte, bütünsel ilişkinin kurulduğu bir alan yönetimi yaklaşımı oluşturulması; alanın, Miletos’tan başlayıp Kutsal Yol'la Didim'e kadar ulaşan bir rotanın odak noktası haline getirilmesi,

Böyle bir alanın korunmasının öncelikle katmanlara dair bilimsel verilerin bir araya getirilmesi ile olanaklı olduğu görüşünden hareketle, alanda bulunan Antik Dönem’den bugüne kadar varolan farklı dönemlere ilişkin katmanların, bu katmanlara ilişkin fiziksel verilerin, mekânsal görselleştirilmesinin yapılması ve bir araya getirilmesi,

SONUÇ VE ÖNERİLER

Arkeolojik haritanın ve farklı dönemlerin çakıştırıldığı bir bilgi sisteminin kurulması,

Alandaki arkeolojik mirasa dair kararların, öngörülerin, planlamanın kazı başkanlığı tarafından yapılması ve paylaşılması,

Koruma-Kullanma dengesinin gözetilmesi,

Arkeolojik değerlerle, köy yerleşiminin bir arada korunmasının sağlanması,

Didim Apollon Tapınağı ve Yoran Köyü yerleşim alanına özgü değerleri içeren ve koruyan planlama çalışmalarının başlatılması/yapılması,

Köy yerleşiminin niteliklerinin/değerlerinin/özelliklerinin vurgulanması, köy yerleşiminde Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Mimari Restorasyon Anabilim Dalı tarafından yapılan alan çalışmasında tespit edilen nitelikli dokunun (300 kadar ev) bir bütün olarak korunmasına yönelik politikaların oluşturulması.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Katılımcı bir planlama ile, Yoranlıların, Yoran'dan Mübadele ile göç etmiş Rumların ve Didimlilerin köy yerleşimi ile ilişkilerinin kuvvetlendirilmesi. Alanda farklı dönemlerin çakıştığı özel kimlik alanlarının tespit edilmesi ve tanımlanması,

Köy dokusunun korunmasına ve turizm potansiyeline ilişkin çalışmaların etaplar halinde dengeli ve yürütülebilir bir şekilde planlanması, kısa-orta ve uzun vadeli öngörülerin oluşturulması,

HUKUKİ SÜREÇ

Yukarıda sıralanan tüm görüş ve önerilerin gerçekleştirilebilmesi için öncelikle söz konusu Alanın koruma derecesinin, mevcut yasa ve yönetmelikler dikkate alınarak, 1. Derece Arkeolojik Sit Alanı’ndan “Kentsel Arkeolojik Sit Alanı”na dönüştürülmesi gerekmektedir.

SONUÇ VE ÖNERİLER

Çalıştay boyunca gerek ilgili Koruma Bölge Kurulu ve gerekse konu ile ilgili uzmanlarca tartışılan mevcut durum ve sorunun çözümüne yönelik önerilerin gerçekleşebilmesi için;

Didim Belediyesi tarafından Bilimsel Danışma Kurulu oluşturulması,

Tüm sürecin, başta Yoranlılar ve yerel yönetim olmak üzere, katılımcı bir yöntemle sürdürülmesi,

Alanın tüm farklı kültür katmanları ile birlikte korunmasına ve yaşatılmasına yönelik vizyon, politika ve stratejileri tanımlayan kısa, orta ve uzun vadedeki eylemleri tanımlayan alan yönetim planının hazırlanması,

Gerekmektedir.

Mavi Didim Gazetesi